Brak snu – możliwe przyczyny i skutki dla organizmu

Sen stanowi jedną z podstawowych potrzeb w życiu człowieka. Zajmuje w przybliżeniu 1/3 naszego życia, zatem nie da się ukryć, że ma ogromne znaczenie dla funkcjonowania organizmu. Jest to jeden z czynników, które najmocniej oddziałują na stan naszego zdrowia. Niestety, mimo tego, jak istotny dla prawidłowego funkcjonowania jest sen, wiele osób regularnie zaniedbuje tę potrzebę.

Wciąż jeszcze można spotkać się z popularnym niegdyś mitem, że „sen jest stratą czasu”, a prawidłowa długość snu potrafi być w niektórych środowiskach uznawana za lenistwo. Tego typu przekonania są błędne i szkodliwe, a brak snu potrafi nieść za sobą poważne, przykre konsekwencje.

Brak snu – informacje w pigułce

Dlaczego sen jest ważny?

Osoby dorosłe powinny spać od 7 do 9 godzin, natomiast w przypadku dzieci zapotrzebowanie może wynosić nawet kilkanaście godzin. Poza czasem trwania, istotna jest także jakość snu – najlepiej, aby przebiegał bez zakłóceń, obejmował odpowiednią ilość cykli snu ze wszystkimi jego fazami, a do wybudzenia dochodziło podczas trwania lekkiego snu.

Korzyści związanych z optymalnym snem jest wiele, a wśród nich można wyróżnić między innymi takie, jak:

• wzmocnienie układu odpornościowego,
• regeneracja organizmu,
• większy poziom kreatywności,
• lepsze działanie funkcji poznawczych, zwłaszcza pamięci i uwagi,
• właściwa regulacja emocji i lepszy nastrój.

Możliwe przyczyny braku snu

Brak snu może wynikać z wielu różnorodnych przyczyn, wśród których znajdują się choroby i dolegliwości fizyczne, zaburzenia psychiczne oraz czynniki zewnętrzne. W niektórych sytuacjach mogą się one nakładać na siebie, przez co trudno jest określić pierwotną przyczynę niedostatku snu. Jednym z głównych powodów mogą być zaburzenia snu, zwłaszcza bezsenność. Stanowi ona poważny problem, wywołujący szereg negatywnych konsekwencji dla zdrowia oraz ogólnej jakości życia.

Poza bezsennością i pokrewnymi zaburzeniami, brak snu może być spowodowany również innymi czynnikami. Wśród nich można wymienić przede wszystkim takie, jak:

• obturacyjny bezdech senny, objawiający się między innymi chrapaniem;
• odczuwanie silnego stresu;
• zaburzenia o podłożu neurologicznym;
• odczuwanie bólu, np. reumatycznego;
• zaburzenia rytmu okołodobowego;
• nadmierna wieczorna ekspozycja na światło, zwłaszcza urządzenia emitujące światło niebieskie;
• niewygodny materac lub niewłaściwe warunki w sypialni,
• zmiana czasu, praca zmianowa lub długa podróż i doświadczany jet lag;
• zaburzenia o podłożu psychologicznym, jak np. zaburzenia lękowe, depresja, choroba afektywna dwubiegunowa;
• przyjmowanie niektórych leków oraz substancji psychoaktywnych, zwłaszcza w godzinach wieczornych;
• choroby układu pokarmowego;
• częsta potrzeba oddawania moczu.

Brak snu w ciąży

Brak lub zła jakość snu w okresie ciąży również może mieć wiele różnorodnych przyczyn. Poza wszystkimi wymienionymi wcześniej potencjalnymi powodami takiego stanu, u podłoża problemów ze snem podczas ciąży mogą leżeć także zmiany hormonalne. Wzmożone wydzielanie oksytocyny wywołującej skurcze macicy może prowadzić do budzenia się w nocy i bezsenności. Z kolei wysoki poziom estrogenów przekłada się na jakość wypoczynku poprzez zaburzenie cyklu snu – lekki sen zaczyna dominować nad głębokim.

Dodatkowo wśród czynników zaburzających sen u ciężarnych może być trudność ze znalezieniem właściwej pozycji czy wzmożona potrzeba oddawania moczu. Ponadto, kobiety w ciąży częściej doświadczają zaburzeń oddychania związanych ze snem. Ruchy płodu również mogą prowadzić do częstego budzenia się i trudności z ponownym zaśnięciem.

Brak snu u małych dzieci

Czasami rodziców niepokoi brak snu u noworodka lub niemowlęcia. Jedną z najczęstszych przyczyn deprywacji snu u tak małych dzieci jest głód. Ponadto, powodem może być także potrzeba zmiany pieluchy lub niewłaściwe warunki otoczenia, np. zbyt wysoka temperatura w pomieszczeniu, głośne dźwięki czy nawet niewygodne miejsce do spania lub uwierający materiał ubranka. Niemowlę może także potrzebować kontaktu z rodzicem lub wyciszenia ze względu na nadmiar wrażeń w ciągu dnia.

Wśród możliwych czynników wpływających na trudności z zasypianiem u dziecka mogą się znaleźć również podrażnienia, wysypki, infekcje lub różnego rodzaju choroby. Jeśli brak snu nie wynika z naturalnych potrzeb fizjologicznych dziecka ani zewnętrznych czynników, pomocna może się okazać konsultacja z pediatrą w celu ustalenia przyczyny takiego stanu.

Objawy i skutki braku snu

Sen pełni wiele istotnych funkcji dla ludzkiego organizmu i niesie za sobą wiele korzyści. Jak łatwo się zatem domyślić, jego niedobory mogą przyczyniać się do występowania różnego rodzaju skutków ubocznych w postaci przejściowych dolegliwości, a w niektórych przypadkach nawet poważnych przypadłości oraz różnych chorób.

Obniżenie funkcji poznawczych

Zapewne każdy z nas miał okazję doświadczyć przypadłości związanych z niedoborem snu, jaką jest pogorszenie funkcji poznawczych. Wystarcza już jedna noc bez snu lub z jego bardzo ograniczoną długością, aby odczuć na sobie negatywne konsekwencje. Na skutek niedoboru lub niskiej jakości snu występują problemy z koncentracją, mamy też mniejszą podzielność uwagi, dochodzi także do pogorszenia się pamięci.

Przy dłuższym okresie pozostawania bez snu możliwości poznawcze dalej się obniżają, ponadto mogą pojawiać się zaburzenia spostrzegania. Osoba, która przez długi czas nie śpi, może zacząć doświadczać różnego rodzaju zniekształceń poznawczych, a nawet halucynacji.

Wzrost wagi

Deficyt snu może przyczyniać się do wzrostu wagi, a przez to zwiększać ryzyko wystąpienia nadwagi i otyłości, a także cukrzycy typu 2. Dzieje się tak, ponieważ brak snu wpływa na spowolnienie przemiany materii, a przez to większe gromadzenie się tkanki tłuszczowej. Oprócz tego deficyt snu rozregulowuje działanie hormonów odpowiedzialnych za poczucie głodu i sytości, czyli greliny i leptyny. Z tego względu osoby niewyspane będą w większym stopniu odczuwać głód i trudniej im się będzie nasycić. Mogą także odczuwać większy apetyt na wysokokaloryczne pokarmy. Dodatkowo, brak snu prowadzi do podwyższenia poziomu kortyzolu, a także poziomu cukru we krwi. Połączenie tych czynników w prosty sposób może doprowadzić do nadwagi, otyłości, cukrzycy czy chorób tarczycy.

Ze wzrostem wagi wiążą się także mniej oczywiste dolegliwości, jak na przykład bezdech senny, występujący częściej u osób z większym nagromadzeniem tkanki tłuszczowej wokół szyi. W takim przypadku łatwo o powstanie mechanizmu błędnego koła. Brak snu sprzyja wzrostowi wagi, co zwiększa ryzyko występowania bezdechu sennego. Z kolei chrapanie i bezdech senny prowadzą do częstszego budzenia się i niedoborów snu. Wtedy mechanizm się zapętla, prowadząc do dalszego zwiększania masy ciała i nasilania się występujących trudności.

Zespół metaboliczny

Przewlekły niedobór snu może przyczyniać się do wystąpienia zespołu metabolicznego, zwanego też czasem zespołem X. Jest to szereg objawów, obejmujących otyłość brzuszną, nadciśnienie tętnicze oraz nadmierny poziom cukru i cholesterolu we krwi. Przy zespole metabolicznym występuje większe ryzyko pojawienia się chorób serca, udaru oraz cukrzycy typu 2. Jest to coraz częstszy problem zdrowotny, doświadcza go już blisko 25% dorosłych mieszkańców Wielkiej Brytanii. Z tego względu szczególnie istotna wydaje się profilaktyka i dbanie o zdrowie, między innymi w kontekście prawidłowej higieny snu.

Spadek libido

Skutkiem niewyspania może być spadek libido oraz sprawności seksualnej. Zależność ta jest widoczna zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. Przemęczenie i niedostatek energii dosyć szybko zaczynają w negatywny sposób wpływać na libido. Przyczynia się do tego także podwyższony w wyniku braku snu kortyzol, czyli hormon stresu. Obniżenie nastroju na skutek deficytu snu również niekorzystnie oddziałuje na życie seksualne. Ponadto, w przypadku mężczyzn największa ilość testosteronu, czyli głównego męskiego hormonu płciowego, wydzielana jest podczas nocy. Z tego względu brak snu prowadzi do spadku poziomu testosteronu, a co za tym idzie, do pogorszenia sprawności seksualnej i obniżenia libido.

Obniżony nastrój

Podobnie jak w przypadku funkcji poznawczych, wpływ zbyt małej ilości snu na nastrój widoczny jest bardzo szybko. Po nieprzespanej nocy wiele osób czuje rozdrażnienie, zdenerwowanie lub smutek czy apatię. Doświadczanie problemów ze snem często wiąże się ze znacząco niższą oceną ogólnej jakości życia. W wielu przypadkach trudno jest ustalić kierunek zależności między snem i nastrojem, a co za tym idzie, pierwotną przyczynę zgłaszanych trudności. Może to być zależność dwukierunkowa – z jednej strony zaburzenia nastroju, jak chociażby depresja, mogą przyczyniać się do powstawania problemów ze snem. Z drugiej zaś strony, osoby doświadczające bezsenności mają zwiększone ryzyko wystąpienia depresji. Istotny jest także fakt, że wiele spośród kryteriów diagnostycznych bezsenności oraz depresji pokrywa się ze sobą.

Z powyższych względów mogą pojawiać się trudności z ustaleniem, które z zaburzeń wystąpiło jako pierwsze. Dodatkowo, widoczne jest, jak silne zależności występują pomiędzy brakiem snu a zaburzeniami nastroju.

Brak snu a śmierć?

Czy brak snu może skutkować śmiercią? Okazuje się, że w niektórych sytuacjach jest to możliwe. Regularny niedobór snu zwiększa ryzyko występowania wielu chorób oraz przedwczesnej śmierci, można zatem dostrzec pośredni związek między nimi w długofalowej perspektywie. Istnieją jednak bardziej bezpośrednie powiązania deficytu snu ze zwiększoną śmiertelnością.

Wypadki drogowe

Choć dla niektórych osób może być to zaskoczeniem, jazda samochodem w sytuacji niedoboru snu może być równie niebezpieczna, co jazda pod wpływem alkoholu. Badanie prowadzone w Australii wykazało, że osoby, które spały bardzo krótko lub przez niemal dobę funkcjonowały bez snu, mają podobny czas reakcji do osób, u których poziom alkoholu we krwi wynosił niemal promil. W obu przypadkach ryzyko wypadku rośnie kilkukrotnie w stosunku do osób, które jadą samochodem trzeźwe i wypoczęte. Z kolei w sytuacji połączenia obu czynników – niewyspania i alkoholu – ryzyko wypadku drogowego wzrasta nawet kilkunastokrotnie. Przykład ten pokazuje, że brak snu może okazać się niebezpieczny, a nawet śmiertelny w skutkach.

Śmiertelna bezsenność rodzinna (FFI)

Śmiertelna bezsenność rodzinna (ang. fatal familial insomnia, FFI) to rodzaj choroby genetycznej odkrytej pod koniec lat 70. XX wieku przez włoskiego lekarza Ignazio Roitera. Wywołuje ją zmutowane białko zwane prionem, które zmienia strukturę wzgórza, niszcząc między innymi ośrodki odpowiedzialne za sen. Jest to choroba nieuleczalna, prowadzi do śmierci w ciągu 7 do 36 miesięcy od pojawienia się objawów. Osoba dotknięta FFI stopniowo śpi coraz mniej, aż w końcu następuje całkowity brak snu ze współwystępującymi halucynacjami, a nawet demencją w końcowym stadium choroby. Co więcej, żadne leki uspokajające i nasenne, nawet bardzo silne, nie są w stanie pomóc choremu zasnąć. Dotychczas wykryto śmiertelną bezsenność rodzinną u zaledwie 28 rodzin na świecie. Z tego powodu wciąż stosunkowo niewiele wiadomo na jej temat.

Jak sobie radzić z niedoborem snu?

Powodów braku snu może być wiele, dlatego nie ma jednoznacznej odpowiedzi, jak sobie z nim radzić. Przede wszystkim należy zadbać o prawidłową higienę snu. Warto też przyjrzeć się warunkom panującym w sypialni – ważna jest cisza, ciemność oraz właściwa temperatura. Dobrze jest znaleźć także wygodną poduszkę (z materiałów syntetycznych lub naturalnych, np. puch czy łuski gryki) oraz odpowiednią kołdrę – tu również mamy do wyboru puchowe lub syntetyczne, a także kołdry obciążeniowe.
Jeśli jednak zmiana nawyków nie wystarcza, a niedobory snu są spowodowane problemami zdrowotnymi, należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem w celu ustalenia przyczyny oraz wdrożenia odpowiedniego leczenia. W przypadku bezsenności lub trudności o podłożu psychologicznym, powinno się ponadto spotkać się ze specjalistą i rozpocząć terapię.

Bibliografia:

Anna Maluszczak

Magister psychologii, certyfikowana trenerka umiejętności społecznych, terapeuta ręki, autorka artykułów psychoedukacyjnych. Obszar zainteresowań koncentruje wokół psychologii dziecięcej oraz psychoterapii CBT i ACT.